İZMİR – Dalyan Çayı’nın karşısında, Çandır Köyü içinde yer alan Kaunos antik kentinin tarihi MÖ 10’uncu yüzyıla kadar uzanıyor. İsmini Miletos’un oğlu Kaunos’dan alan kent, antik çağlarda ticaretin epey kıymetli olduğu bir liman kenti pozisyonundaydı. Ancak vakitle denizin alüvyonlar ile dolması kentin liman özelliğini kaybetmesine sebep oldu.
Alandaki arkeolojik kazılara 1966 yılında Prof. Dr. Baki Öğün başkanlığında başlandı, 2020 yılına kadar Prof. Dr. Cengiz Işık tarafından devam edilen hafriyatlar, 2021 yılından itibaren ise Doç. Dr. Ufuk Çörtük başkanlığında bir grup tarafından sürdürülüyor. Kesintisiz olarak 58 yıldır kazıların devam ettiği Kaunos ören yeri birebir vakitte UNESCO Dünya Mirası Süreksiz Listesi’nde yer alıyor.
Kaunos’taki toplumsal ve dini hayatı, yalnızca bayanların kutladığı Thesmophoria bayramını, kentin tuz ile olan münasebetini ve bölgenin yemek kültürünü Kaunos Hafriyat Lideri Doç. Dr. Ufuk Çörtük’e sorduk.
‘KAUNOS, HIRİSTİYANLIK PERİYODUNDA DE DEĞERİNİ KORUDU’
Kaunos’daki birinci yerleşime ilişkin izler neler? Kentte nasıl bir tarihi süreç izliyoruz?
Kentte şu ana kadar ele geçmiş en erken arkeolojik buluntu MÖ 10’uncu yüzyıla tarihlenen karından kulplu bir amphora kesimi. Ancak bu kentin taban tarihinin daha erkene gitmediği manasına da gelmemeli. Gelecek yıllarda yapılacak hafriyat çalışmaları ile Hitit Periyodu ve öncesine ilişkin bilgilerle karşılaşmak beni şaşırtmaz!
Bununla birlikte son yıllardaki hafriyatlarda her ne kadar Geometrik periyoda tarihlenen arkeolojik buluntular sayıca artmış olsa da kentteki kesintisiz yerleşim izleri lakin Arkaik periyottan itibaren yeterli bir halde izleniyor. Eldeki bilgiler ışığında ise kent MS 12’nci yüzyılda Geç Bizans periyodu ile son sakinlerine mesken sahipliği yapmış. Ancak şunu da söylemekte yarar var: Kaunoslular MÖ 4’üncü yüzyıla kadar kendi lisanlarını konuşan ve yazan Anadolu’nun yerli halklarından olan Karlardı; kentlerinin ismi ise lokal lisanlarında ‘Kbid’ olarak geçiyordu. MÖ 4’üncü yüzyıl sonrasında Helenleşen ve devamında Roma idaresine giren kent, Bizans ve Hıristiyanlık periyodunda de değerini korudu.
‘ÜSTTE KARCA, ALTTA GREKÇE YAZILMASI BÜYÜK SÜRPRİZ’
Bu bölgede yapılan hafriyat çalışmaları sayesinde arkeoloji bilimine yönelik birçok birinciler ortaya çıktığını biliyoruz. Bu bağlamda bilhassa çift lisanla yazılmış stel bize neler söylüyor?
Evet, Kaunos çok özel buluntulara sahip bir kent. Karca’nın, daha doğrusu Kaunosca’nın tahlilinde bugüne kadarki tek anahtar olan ’çift lisanlı stel’, kentin cadde ve sokaklarının rüzgar tarafına nazaran planlanmasında kullanılan ‘ölçüm platformu’, Gemicilere âlâ seyahatler ve tüccarlara bol karlar ihsan eden tanrıça Aphrodite Euploia’nın ‘Kutsal Odası’; Limanının değerini yitirmeye başlaması nedeniyle çökme eğilimi gösteren ve ekonomiyi tekrar canlandırmak gayesiyle alınmış yeni ‘Gümrük Nizamnamesi’, Ana Tanrıçanın bir ağaç gövdesi imgesini çağrıştıran steline konut olan ‘kutsal kaya odası’ üzere; antik çağın tiyatrolarında kullanılan döner perde sistemi ‘Periaktos’ ve son yıllarda gün yüzüne çıkartılan ‘tuzla’… Bu buluntuların çabucak hepsi arkeoloji biliminin birer birincisidir.
Çift lisanlı Stel ise bugüne kadar şimdi daha tam çözülememiş olan Karca lisan yapısındaki bilinmeyenleri aydınlatabilecek çok kıymetli bir doküman. Stel, biri Karca ve başkası Yunanca olan iki lisanlı bir metnin bilinen birinci örneği. Hatta Karca metin, bilinen Karca yazıtlar içinde ikinci en uzun metindir. Bilindiği üzere Karca, Hititçe, Palaca, Luvice ve Lykçe üzere eski Anadolu lisanları kümesine ilişkin bir başka Hint-Avrupa lisanlarından biridir.
Ufuk Çörtük Bugün için bilinen Karca yazıtların birden fazla Karya bölgesinin dışında, Mısır’da ele geçti. Bunların bir-iki örnek dışında çabucak hepsi orada ölen Karyalı emekçilerin mezar taşlarıdır. Kaunos çift lisanlı steli, iki Atinalı vatandaşın hayırseverlik manasında onurlandırılması için Kaunos halkının almış olduğu kararı içerir. Metinde ismi geçen Atina vatandaşlarından biri Lysikles oğlu Atinalı Nikokles’tir. Oburu ise Lysikrates oğlu Lysikles’tir. Metnin çabucak birinci satırında Grekçe metindeki “Kaunos”, Karca metinde mahallî ismiyle Kbid olarak geçmektedir. Ayrıyeten lisandaki ayrıntılardan biri de Atina isminin Karca lisanındaki ses bedeli olan “Otono” olarak geçmesidir. Stel büyük bir ihtimalle MÖ 4’üncü yüzyılın ikinci yarısına tarihleniyor. Kaunos Steli üzerinde, üstte Karca ve altta Grekçe metin olarak yazılması nitekim büyük bir sürpriz ve Eski Çağ Tarihi biliminde büyük bir yenilik.
‘SUNULAN ADAKLARIN HER BİRİ RAHMETİN BİRER SEMBOLÜYDÜ’
Kentte yalnızca bayanların kutladığı bir bayram yapıldığına dair ne tıp bilgilere ulaştınız? Buna paralel olarak Demeter Kutsal Alanı’nın kent için kıymeti neydi?
Küçük Kale’nin kuzeyindeki epeyce dik yamaç üzerine kurulmuş büyük teras, rahmeti armağan eden tanrıça Demeter’in kutsal alanıdır. Kaunos’taki Demeter Kutsal Alanı kendine özgün bir karakter sunar. Alanda, tapınak ismine rastgele bir mimari yapı bulunmamasına karşı tanrıça Demeter kültünün mitolojik anlatımlarından tanıdığımız, domuz ve başka adak eşyalarının atıldığı kaya yarıklarının bulunduğu hareketli yüzeye sahip bir kaya kütlesi bulunur. Bu kutsal alan, üç gün devam eden, yalnız evli bayanların katıldığı, bayanlara özel birinci bayramın yani Thesmophoria Bayramının kutlandığı alandı. Bu bayram, erkeklere muhakkak yasaktı ve yalnızca emzikli olan erkek bebekler anneleri ile katılabilirdi.
. Demeter kültünün en değerli şenliği olan Thesmophoria Bayramının özü aslında yeraltı ilahı Hades tarafından kaçırılan Demeter’in kızı Persephone’nin bulunuşu ve yeryüzüne çıkışıyla ilkbaharın kutlanmasıdır. Bu bağlamda, oruç tutma, kurban kesme, arınma, yas tutma ve bayanlara özel yasaklar üzerine temellenmiş, bayanların iç ve dinî dünyası, hayatın sürekliliği ve ziraî takvimin kademelerini içeren bir bayramdır Thesmophoria… Ekim ayında kutlanan bu bayramda 1’inci gün tapınağa yürüyüş, 2’nci gün oruç ve yas tutma ve 3’üncü gün kurban edilen domuz etinin de olduğu kutsal yemeklerin yenmesi ve mağaralara adakların bırakılması biçiminde seremoniler gerçekleştirilirdi. 1’inci gün tapınağa bir yürüyüş gerçekleştirilirdi. Bu yürüyüşte önlerinde kucağında bir ‘domuz yavrusu’ taşıyan başkanları ve ardında ellerinde, içleri bal, şarap, süt dolu adak kapları, yünle dolu minyatür kaplar, içi nar, ceviz, incir, tahıl üzere rahmeti çağrıştıran yiyeceklerle donatılmış tepsiler, kekler, çörekler simitler, hamurdan erkek cinsel organı taşıyan bayanlar tanrıça Demeter’in kutsal terasına sunularını yapmaktaydılar. Sunulan adakların her biri rahmetin birer sembolüydü.
Kaunos Demeter Kutsal Alanı, topografik yapısı, kült mağarası ve kaya yarıkları ile burada ele geçen ve çok çeşitlilik gösteren buluntularıyla Thesmophoria Bayramının en doğu hududu olmalıdır. Sevgili hocam Prof. Dr. Cengiz Işık’ın tabiriyle: “Narın elimizden, başağın soframızdan hiç eksilmemesi dileğimizle…”
Tapınak terası ‘ARAP AKINLARIYLA BİRLİKTE KENT, KIYMETİNİ KAYBETMEYE BAŞLIYOR’
Kentin Hıristiyanlık devrinde de uzun ve değerli bir tarihi geçmişi var. Kaunos’ta toplumsal ve dinî yaşama ait neler söylersiniz?
Evet, Kaunos’un Hıristiyanlık Çağı’nda da uzun ve değerli bir tarihi geçmişi var. Bilhassa Hıristiyanlık devri içerisinde farklı devirlerde inşa edilmiş dördü büyük, toplam sekiz kilisenin bulunması, kentin bu devirdeki kıymetini göstermesi açısından değerli. Kaunos’u bir Karia kenti olarak gören antik coğrafyacıların tersine, kilisenin ve siyasalların yaptırdıkları istatistiklerde kent, Orta Çağ’ın içlerine kadar Bizans ve Lykia Kilise Eyaleti’ne bağlıydı ki Epiphanius’tan ve Kalkedon konsül evraklarından, Basilieus ve Antipatros isminde iki piskopos ile temsil edildiğini öğreniyoruz.
655 yılındaki Arap akınlarıyla birlikte kent, kıymetini artık kaybetmeye başlıyor. Antik kenti bir Orta Çağ yerleşimi görünümüne getiren sur duvarları ve savunma binaları, bu dış tehditlere karşı konulmak için inşa edilmişlerdi. Küçük Akropolis’in kuzey eteğindeki limana paralel duvarlar ile Akropolis’teki eski surların üzerlerine inşa edilen epey düzgün korunmuş harçlı savunma duvarları, alınan bu önlemlerin günümüze kalan izleridir. Bölgedeki Bizans hükümranlığı 13’üncü yüzyılın üçüncü çeyreğinde son buldu. 1260 yıllarında Dalaman Çayı’nın birkaç kilometre doğusuna kadar hakim olan Uçtürkler, 1300 yılına kadar da Karia’nın kuzeyindeki tüm Hıristiyan eyaletlerini kendi hükümranlıkları altına aldılar.
. ‘TUZ ÜRETİM TESİSİ İÇİN EN UYGUN ALANDA TUZLAYI İNŞA ETTİLER’
Geçtiğimiz yıl İztuzu Plajı’nda suların çekilmesiyle tuz tesisi olarak kullanılan 2 bin yıllık tuz alanı gün yüzüne çıkmıştı. Kentin tuz ile olan ilgisi ya da kentin iktisadının tuz üzerinden yürütüldüğü konusunda ne tıp sonuçlara ulaştınız? 2000 yıl öncesinde kentteki tuz üretimi toplumsal ve ekonomik ömürde nasıl bir yer alıyordu?
Antik kaynaklardan iki metin, tuzun, bilhassa de Kaunos tuzunun kentin iktisadı için ne kadar pahalı ve vazgeçilmezi olduğunu ortaya koyuyor:
“…Keza tuz, bilhassa birebir vakitte göz rahatsızlıkları için bir sıhhat unsurudur ve bu nedenle göz merhemi içine karıştırılır. Bu durumda çoklukla Tatta (Tuz Gölü) ve Kaunos tuzu tercih edilmiştir.” (Plin. Naturalis Historia 31, 98-105).
“….Tuzdan ve reçineden alınan vergiler eski yaptırımıyla yürürlükte kalacaktır. Hizmetçi ve müdafaalar kendi özel kullanımları için de olsa, yabancılara bu hususta ayrıcalık tanınmayacaktır…” (Kaunos Gümrük Nizamnamesi Yazıtı, MS 2’nci yüzyıl).
Antik çağın farmakolojisinde vaktinde göz merhemi üretiminde kullanılan bir katkı hususu olan Kaunos tuzunun üretim tesisi, bugün İztuzu kıyısının doğu ucunda İnceburun Zirvesinin doğusunda kalan kumsalda bulunur. Buraya kurulan tuz üretim tesisi, 4 adet kanal ile sonlandırılmış, toplam 48 tuz üretim tavasından oluşuyor. Tuz üretim tesisinin bu alana yapılmasının birçok nedeni bulunuyor. Kaunoslular lagündeki deniz suyunun tuz yoğunluğunun fazlalığını ve güneyden esen sıcak rüzgarın İnceburun Tepesi’ne çarparak yarattığı türbülans ile bu alandaki buharlaşmanın yoğunluğunun farkındaydılar.
Bu nedenlerle Kaunoslular, şuurlu olarak mevsimsel ve kısa bir mühlet içinde eser elde edilebilecek bir tuz üretim tesisi için en uygun alanda tuzlayı inşa ettiler. İnceburun Zirvesinin önünde yer alan lagün, denizden beslenen ve bir boğazla da denizle irtibatı olması nedeniyle tuz yoğunluğunun en fazla olduğu dingin suya sahipti. Ayrıyeten Akdeniz’de güneyden esen sıcak rüzgarların kayalık İnceburun Tepesi’ne çarparak bu alanda yarattığı türbülans ile buharlaşma artıyordu. Tuz oranı bakımından doymuş olan su, tavalara aktarılmakta ve tuzlanın ardındaki gün uzunluğu ısınmış mermer kayalık yüzeye çarpıp, tam da tuz tavalarının olduğu noktada türbülans yaparak ısısı 60Co’ye kadar çıkan sıcak hava ile çok kısa bir müddette buharlaşıp tuz kristalleri oluşmaktaydı.
.Tuzlası ‘KAUNOS TUZLASI’NIN BENZERİ ÖRNEĞİ BİLİNMİYOR’
Peki, Kaunos tuzlasının dünyada ya da Türkiye’de bilinen öbür örnekleri var mı?
Yapılan araştırmalar sonucunda, Kaunos tuzlası, Anadolu arkeolojisinde lokalizasyonu belirlenen, mimari dokusu saptanan ve üretim sistemi açıklanabilen birinci arkeolojik doküman olarak bilim dünyasındaki yerini aldı. Bugün için öteki bir yerde benzeri bir örneği bilinmiyor.
Kaunos tuzlası kentin bulunduğu bölgenin yemek kültürünü de merak konusu haline getiriyor. Bu bahiste bildiklerimiz neler?
Kaunos’ta, antik devirden günümüze kadar uzanan bir balıkçılık kelam konusu. Kaunos ticari limanı yakınlarında tespit edilen bir stel üzerindeki yazıt, kentin temel olarak kefal ve levrek olmak üzere iki çeşit balık ihracatı ve bunun üzerine bir ticaret geliştirdikleri söz ediliyor. Hatta antik devirde Orta Çağ içlerine kadar Kaunos balıkçılığının değerli ihraç kaynaklarından biri olduğu da biliniyor. Mısırda bulunan bir papirüs Kaunos’un tuzlanmış deniz balıklarından bahseder ki, bu papirüs üzerindeki metinde, 2 amphora Kaunos tuzlanmış balığının Mısır’a götürüldüğünden bahsedilir. Balıklar muhtemelen Kaunos’ta elde edilen tuzla tuzlanmış ve bu halde ihraç edilmişti.